Grip

In 2019 werd een tijdelijke commissie Digitale Toekomst ingesteld om te onderzoeken hoe de Tweede Kamer meer grip kan krijgen op het onderwerp digitalisering. Deze commissie kwam dit voorjaar met een aantal aanbevelingen, waaronder het instellen van een vaste commissie voor digitale zaken. Deze zou er onder meer zorg voor moeten dragen dat de Kamer voldoende kennis heeft over digitalisering, maar ook dat er passende wetten en regels voor digitalisering in Nederland komen en dat die in overeenstemming is met wetgeving uit de Europese Unie.

Verkiezingen

De uit topambtenaren van het rijk bestaande Studiegroep beveelt in haar 16^e rapport (Koers bepalen) het nieuwe kabinet aan om in overleg met de gemeenten – en de provincies – de manier waarop zij van het rijk hun geld ontvangen op de schop te gooien. Of in de woorden van de Studiegroep: de normeringssystematiek zodanig aan te passen dat de stabiliteit en voorspelbaarheid ervan wordt vergroot. Betere financiële verhoudingen, zo is de gedachte, zorgen ook voor betere bestuurlijke verhoudingen en minder gesteggel.

Budgettaire discussies

Voor gemeenten en provincies zijn overdrachten vanuit het rijk via het gemeente- en provinciefonds de belangrijkste inkomstenbron. Na tal van decentralisaties van taken en verantwoordelijkheden naar vooral gemeenten, zijn die financieel almaar sterker afhankelijk geworden van het rijk. ‘De afgelopen kabinetsperiode kenmerkte zich door veel budgettaire discussies tussen rijk en – vooral – gemeenten, die mede het gevolg waren van de reikwijdte van wet- en regelgeving en schommelingen in de inkomsten’, constateert de Studiegroep. ‘Deze discussies dragen niet bij aan doeltreffende oplossingen voor de opgaven waarvoor overheden ook in de komende kabinetsperiode staan.’

Tegenvallers

Om de gevolgen van de financiële afhankelijkheid van het rijk te verkleinen, is het volgens de Studiegroep ‘een optie’ om het gemeentelijk belastinggebied – en daarmee de ruimte om eigen inkomsten te verwerven – te vergroten. Maar eerst en vooral is het zaak om samen met medeoverheden op zoek te gaan naar een stabieler stelsels van bekostigen. Wat met name tot onrust leidt is de zogeheten trap-op-trap-af-systematiek. Dat gaat ongeveer als volgt: als het rijk meer uitgeeft dan begroot, dan zien gemeenten dat vertaald in een hogere algemene uitkering (accres). Omgekeerd geldt hetzelfde wanneer het rijk juist minder uitgeeft dan begroot. Beleidsintensiveringen, ombuigingen, mee- en tegenvallers en nominale ontwikkelingen op de rijksbegroting hebben zodoende direct invloed op de omvang van het gemeentefonds en dus de op budgetten van gemeenten.

Voorspelbaarheid

Cruciaal

Dat blijkt uit donderdag gepubliceerde onderzoeken van de rekenkamer Rotterdam en de Rotterdamse ombudsman. Uit beide onderzoeken blijkt dat de hulp van de gemeente vaak cruciaal is voor het realiseren van een burgerinitiatief. De ombudsman en de rekenkamer adviseren de gemeente om een initiatiefnemer te koppelen aan één aanspreekpunt binnen de gemeente. Als het initiatief inzet vergt van verschillende gemeentelijke afdelingen, moet er een begeleider vanuit de gemeente worden aangewezen die dat regelt.

Nauwelijks proactief

Jaarlijks zet 1 op de 120 Rotterdammers een initiatief op. Alles bij elkaar opgeteld worden per jaar 2.000 burgerinitiatieven opgezet, aldus de rekenkamer in zijn rapport ‘Burgers op de Bres’. De meeste initiatieven zijn afhankelijk van de hulp en ondersteuning van gemeenten. Slechts veertig procent van de initiatiefnemer is tevreden over de hulp van de gemeente bij de uitvoering ervan, die vooral reactief en nauwelijks proactief is. ‘Ze (de gemeente, red) vindt het klaarblijkelijk moeilijk innovatieve plannen die van buiten komen, volledig te omarmen’, concludeert de rekenkamer.  

Lastige voorwaarden

De onderzochte initiatieven in welzijn en zorg krijgen minder steun krijgen dan initiatiefnemers vroegen, concludeert de rekenkamer. Dit terwijl de gemeente meer op burgerinitiatieven wil leunen voor de uitvoering van welzijn. Initiatieven worden weliswaar vaak door de gemeente gesteund met subsidie, maar daarbij is vaak sprake van ‘lastige technische voorwaarden in het subsidieaanvraagproces’, aldus de rekenkamer. Als er subsidie komt, is die vaak bedoeld voor de opstartfase. Voor het voorzetten of uitbreiden van initiatieven is vaak geen of veel minder financiële ruimte.

Ambtelijke traagheid

Initiatiefnemers in het fysieke domein lopen nogal eens tegen ‘ambtelijke traagheid’ en een muur van onwil aan om beleid aan te willen passen. ‘Voor de gemeente blijkt het beleid over de gebouwde stad in de praktijk in beton gegoten. Terwijl het college ook zegt dat het flexibel met zijn regels wil omgaan om zoveel mogelijk samenwerkingen met burgers mogelijk te maken. Daar zit licht tussen’, stelt Paul Hofstra, directeur van de rekenkamer. Ook bij initiatieven in het fysieke domein is vaak sprake van alleen een opstartsubsidie. De rekenkamer adviseert om de subsidiekaders aan te passen zodat deze initiatieven langdurige ondersteuning kunnen krijgen.

Ondoorgrondelijk

De Rotterdamse ombudsman Anne Mieke Zwaneveld concludeert dat de gemeente daadwerkelijk burgerinitiatieven wil ondersteunen, maar tekent daarbij aan dat de gemeente voor veel burgers een ‘ondoorgrondelijk geheel’ is. Niet alle ambtenaren zijn gewend om met initiatiefrijke inwoners te werken. ‘Dan kan het lang duren voordat een inwoner de juiste ambtenaar te spreken krijgt. Die ambtenaar moet vaak weer uitzoeken hoe zijn organisatie de inwoner met zijn idee kan helpen. Daar gaat soms veel tijd mee heen en de uitkomst past niet altijd bij de bedoelingen van de initiatiefnemer.’

Schaarste

Afwijkingen

In opdracht van het rijk en de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) heeft AEF de meerkosten en de kosten van uitgestelde zorg in kaart gebracht. Cijfers tot en met juli zijn geëxtrapoleerd tot eind 2020. Mocht deze extrapolatie niet stroken met de reële uitgaven de komende maanden, dan gaat de VNG weer met het kabinet in gesprek. AEF waarschuwt in zijn rapport dat de financiële impact nog niet nauwkeurig in beeld kon worden gebracht. Het gaat, afhankelijk van de zorgvorm, om onzekerheid van de raming van tien tot twintig procent. Ook is geen rekening gehouden met een tweede golf.   

Niet voldoende

Het in het voorjaar uitgekeerde voorschot van 98 miljoen euro aan centrumgemeenten voor beschermd wonen/maatschappelijke opvang en vrouwenopvang is niet voldoende, zo is uit het onderzoek naar voren gekomen. Voor beschermd wonen krijgen centrumgemeenten 5,6 miljoen euro extra. Daarnaast gaat 66,4 miljoen euro naar alle gemeenten voor de Wmo en jeugdhulptaken. Dat is 20,4 miljoen meer dan het in het voorjaar toegekende voorschot.

Alternatieve zorgverlening

Het gros van de jeugdhulpaanbieders heeft van maart tot en met juli meerkosten gemaakt door de coronacrisis. De aanschaf van beschermingsmiddelen was de grootste ‘meerkostenpost’. Ook de inzet van extra personeel, alternatieve zorgverlening en ict-gerelateerde kosten hebben tot extra kosten geleid. De prognose van meerkosten voor de tweede helft van 2020 ligt een stuk lager, stelt AEF in zijn onderzoek ‘Meerkosten in het sociaal domein ten gevolge van corona’. Een groot aantal aanbieders geeft al weer op het oude niveau zorg te leveren of dat snel te kunnen gaan doen.

Productieverlies

Het productieverlies voor jeugdhulpaanbieders is ‘aanzienlijk’ voor de periode van maart tot en met juli en kleiner in de resterende maanden van dit jaar, aldus AEF. Voor de periode maart tot en met juli is er sprake van een productieverlies van 3,6 procent van de omzet; 70 miljoen euro. Dit bedrag is via de met gemeenten afgesproken omzetgarantie gecompenseerd, maar AEF tekent daarbij aan dat nog niet alle aanbieders als vanouds hun werk kunnen doen. ‘Dit is zowel op grote als voor kleine aanbieders van toepassing, alhoewel de kleine aanbieders relatief gezien meestal de grootste productieverliezen kennen. Omdat de generieke oproep tot omzetgarantie niet meer geldt, lopen aanbieders een financieel risico over dit productieverlies’. De kosten van inhaalzorg van jeugdhulp zijn laag, constateert AEF verder.

Extra personeel

In de Wmo werden vooral meerkosten gemaakt vanwege de aanschaf van beschermingsmiddelen gevolgd door personele kosten. Vooral bij aanbieders van dagbesteding liepen de personeelskosten flink op. ‘Zij hebben tijdens de crisis extra personeel ingezet om hun cliënten op individueel niveau te kunnen begeleiden’, aldus AEF. Het is voor een belangrijk deel nog koffiedikkijken hoe de meerkosten zich de komende maanden gaan ontwikkelen. ‘We schatten de onzekerheid van de extrapolatie voor de ramingen Wmo op twintig procent’, aldus AEF. Vooral wat betreft begeleiding is het lastig schatten. De begeleiding heeft maanden stilgelegen en wordt sinds juli weer opgepakt. ‘Aanbieders zijn aan het uitvinden op welke manier zij hun werkzaamheden voort kunnen zetten binnen de door het RIVM gestelde richtlijnen. De meerkosten die gepaard gaan met de aanpassingen die daarvoor nodig zijn, hebben aanbieders op dit moment nog niet in beeld.’

Financiële problemen

De productieverliezen in de Wmo zijn ‘aanzienlijk’, stelt AEF. Cliënten van dagbesteding en huishoudelijke hulp durfden het vaak niet aan naar de dagbesteding te gaan of thuis een hulp over de vloer te krijgen. Voor aanbieders van dagbesteding was het een fikse puzzel om de dienstverlening voort te zetten met inachtneming van de RIVM-richtlijnen. Hoewel de productieverliezen bij bijvoorbeeld huishoudelijke hulp in de loop van dit jaar zullen afnamen van 2,6 naar 0,8 procent zullen sommige aanbieders nog ‘flinke productieverliezen’ voor hun kiezen krijgen. Mogelijk komen zij in financiële problemen als gemeenten geen vorm van omzetgarantie bieden, waarschuwt AEF. Van inhaalzorg is bij de Wmo geen sprake.

Compensatie